W dniu 28 października Europejski Trybunał Sprawiedliwości wydał wyrok w sprawie C-203/09 Volvo Car Germany GmbH przeciwko Autohof Weidensdorf GmbH (sędzią sprawozdawcą był Prof. Marek Safjan). Sprawa została wywołana zapytaniem prejudycjalnym niemieckiego BGH – o którym wcześniej pisałem: Wypowiedzenie umowy agencyjnej a świadczenie wyrównawcze (pytanie prejudycjalne niemieckiego BGH).
ETS w pierwszej kolejności odniósł się do wątpliwości dotyczących dopuszczalności pytań prejudycjalnych sformułowanych przez niemiecki BGH. Wątpliwości wynikały z tego, że sprawa zawisła przed sądami niemieckimi dotyczyła umowy dystrybucyjnej (Vertragshändlervertrag), a nie umowy o przedstawicielstwo handlowego (odpowiednika polskiej umowy agencyjnej). A przepisy dyrektywy Rady 86/653/EWG z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek dotyczą właśnie przedstawicieli (agentów) handlowych, a nie dystrybutorów.
W ocenie ETS okoliczność ta nie stoi na przeszkodzie udzieleniu odpowiedzi na pytania prejudycjalne. Trybunał zwrócił uwagę przede wszystkich na okoliczność, że to do sądu krajowego należy ocena, czy dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy jest konieczne orzeczenie ETS wydane w trybie prejudycjalnym. ETS może nie uwzględnić wniosku sądu krajowego tylko wtedy, gdy w sposób oczywisty okaże się, że wykładnia prawa Unii nie pozostaje w jakimkolwiek związku z rozstrzygnięciem danej sprawy, lub też, że pytanie jest ogólne albo hipotetyczne. W tym kontekście ETS zwrócił uwagę na to, że w praktyce sądów niemieckich przepisy niemieckiego kodeksu handlowego (Handelsgesetzbuch, HGB) dotyczące roszczenia o świadczenie wyrównawcze (§ 89b HGB) są stosowane w drodze analogii do umów dystrybucyjnych.
W dalszej kolejności ETS uznał, że pierwsze pytanie zgłoszone przez niemiecki BGH jest niedopuszczalne jako pytanie hipotetyczne. Przypomnijmy, pytanie miało następującą treść:
„Czy art. 18 lit. a dyrektywy Rady 86/653/EWG z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie regulacji krajowej, zgodnie z którą roszczenie przedstawiciela handlowego o świadczenie wyrównawcze nie powstaje także w przypadku wypowiedzenia zwyczajnego dokonanego przez dającego zlecenie, jeżeli ważny powód do dokonania natychmiastowego wypowiedzenia umowy, mający postać zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego, wprawdzie istniał w chwili dokonywania wypowiedzenia zwyczajnego, jednakże nie stanowił przyczyny wypowiedzenia?”
ETS stwierdził, że pytanie to ma charakter hipotetyczny. W sprawie zawisłej przed sądem niemieckim sytuacja bowiem wyglądała inaczej: ważny powód do dokonania wypowiedzenia nadzwyczajnego nie istniał w momencie dokonywania wypowiedzenia, lecz dopiero po złożeniu oświadczenia przez dającego zlecenie.
Za dopuszczalne ETS uznał natomiast pytanie drugie, które brzmiało:
„Czy art. 18 lit. a dyrektywy stoi na przeszkodzie odpowiedniemu stosowaniu regulacji krajowej dotyczącej wyłączenia roszczenia o świadczenie wyrównawcze do sytuacji, w której ważny powód do dokonania wypowiedzenia natychmiastowego, mający postać zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego, nastąpił dopiero po dokonaniu wypowiedzenia zwyczajnego i stał się znany dającemu zlecenie dopiero po zakończeniu umowy, wskutek czego dający zlecenie nie mógł już dokonać dodatkowego wypowiedzenia natychmiastowego opartego na zawinionym zachowaniu przedstawiciela handlowego?”
ETS udzielił odpowiedzi następującej:
„Artykuł 18 lit. a) dyrektywy 86/653/EWG Rady z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek sprzeciwia się pozbawieniu przedstawiciela handlowego działającego na własny rachunek świadczenia wyrównawczego z tytułu pozyskania klienteli, gdy zleceniodawca stwierdzi, że po złożeniu przedstawicielowi handlowemu oświadczenia o rozwiązaniu umowy za wypowiedzeniem i przed jej wygaśnięciem przedstawiciel dopuścił się uchybienia, które mogło uzasadnić natychmiastowe rozwiązanie tej umowy”.
W uzasadnieniu ETS sformułował następujące argumenty:
Po pierwsze, za taką wykładnią – wymagającą istnienia związku przyczynowego między uchybieniem przedstawiciela (agenta) handlowego a wypowiedzeniem umowy – przemawia literalne brzmienie art. 18 lit. a) dyrektywy. Pojawia się tam bowiem wyrażenie przyimkowe „z powodu” (ang. because of; niem. wegen; franc. pour).
Po drugie, interpretacja taka znajduje potwierdzenie w genezie dyrektywy. Pierwsze wersje projektu dyrektywy (z 1976 i 1979 r.) przewidywały bowiem wyraźnie, że świadczenie wyrównawcze nie przysługuje, jeżeli dający zlecenie „mógł wypowiedzieć” (could have terminated) umowę z powodu takiego naruszenia umowy przez przedstawiciela handlowego, że od dającego zlecenie nie można było wymagać dalszego pozostawania w stosunku umownym.
Po trzecie, jako że przepis art. 18 lit. a) ma charakter przepisu wyjątkowego, winien on być interpretowany w sposób ścisły.
ETS zastrzegł jednak wyraźnie, że sytuacja, w której przedstawiciel (agent) handlowy dopuścił się uchybienia po dokonaniu wypowiedzenia, może uzasadniać obniżeniu lub nawet wyłączenie prawa do świadczenia wyrównawczego na podstawie przesłanki „względów słuszności”.
W związku z powyższym wyrokiem ETS można stwierdzić, że polski odpowiednik art. 18 lit. a) dyrektywy, czyli art. 7644 pkt 1 KC, pozostaje w zgodzie z dyrektywą. Wymaga bowiem istnienia związku przyczynowego między wypowiedzeniem a naruszeniem umowy przez agenta (wyrażenie: „na skutek”).