W dniu 29 kwietnia 2009 r. niemiecki Bundesgerichtshof (BGH) wydał postanowienie (VIII ZR 226/07) o przedstawieniu Europejskiemu Trybunałowi Sprawiedliwości (ETS) pytania prejudycjalnego. Pytanie dotyczy wykładni art. 18 lit. a dyrektywy Rady 86/653/EWG z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek.
Przepis ten stanowi, że świadczenie wyrównawcze „nie jest płacone, gdy zleceniodawca rozwiązał umowę agencyjną z powodu uchybienia przypisywanego przedstawicielowi handlowemu, które na podstawie prawa krajowego uzasadnia natychmiastowe rozwiązanie umowy agencyjnej”.
O co pytał BGH?
Treść pytania jest następująca:
Czy art. 18 lit. a dyrektywy Rady 86/653/EWG z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie regulacji krajowej, zgodnie z którą roszczenie przedstawiciela handlowego o świadczenie wyrównawcze nie powstaje także w przypadku wypowiedzenia zwyczajnego dokonanego przez dającego zlecenie, jeżeli ważny powód do dokonania natychmiastowego wypowiedzenia umowy, mający postać zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego, wprawdzie istniał w chwili dokonywania wypowiedzenia zwyczajnego, jednakże nie stanowił przyczyny wypowiedzenia?
W przypadku, gdyby ETS uznał, że taka regulacja jest do pogodzenia z dyrektywą, BGH dodatkowo zapytuje:
Czy art. 18 lit. a dyrektywy stoi na przeszkodzie odpowiedniemu stosowaniu regulacji krajowej dotyczącej wyłączenia roszczenia o świadczenie wyrównawcze do sytuacji, w której ważny powód do dokonania wypowiedzenia natychmiastowego, mający postać zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego, nastąpił dopiero po dokonaniu wypowiedzenia zwyczajnego i stał się znany dającemu zlecenie dopiero po zakończeniu umowy, wskutek czego dający zlecenie nie mógł już dokonać dodatkowego wypowiedzenia natychmiastowego opartego na zawinionym zachowaniu przedstawiciela handlowego?
Motywem dla skierowania do ETS takich zapytań była treść § 89b ust. 2 pkt 2 niemieckiego kodeksu handlowego (Handelsgesetzbuch, HGB) oraz sposób jego interpretacji w dotychczasowym orzecznictwie niemieckim.
Regulacja HGB
Zgodnie z § 89b ust. 2 pkt 2 HGB roszczenie o świadczenie wyrównawcze nie przysługuje, jeżeli dający zlecenie przedsiębiorca wypowiedział stosunek umowny i jednocześnie istniał ważny powód do wypowiedzenia w postaci zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego/agenta (Der Anspruch besteht nicht, wenn der Unternehmer das Vertragsverhältnis gekündigt hat und für die Kündigung ein wichtiger Grund wegen schuldhaften Verhaltens des Handelsvertreters vorlag).
Powołany przepis – uwzględniając wyłącznie jego literalne brzmienie – nie wymaga, aby wypowiedzenie przez dającego zlecenie umowy o przedstawicielstwo handlowe (umowy agencyjnej) pozostawało w związku przyczynowym z zawinionym zachowaniem przedstawiciela handlowego (agenta).
Dotychczasowe orzecznictwo HGB
Tak też przez lata przepis ten był interpretowany w niemieckim orzecznictwie.
I tak, w orzeczeniu z 1963 r. BGH przyjął, że nie jest konieczne, aby dający zlecenie w oświadczeniu o wypowiedzeniu podał przyczynę wypowiedzenia, wystarczające jest, aby ta przyczyna istniała w momencie dokonywania wypowiedzenia. Nie jest nawet konieczne, aby dający zlecenie w chwili dokonywania wypowiedzenia wiedział o istnieniu ważnego powodu.
Dalej idące stanowisko BGH zajął w roku 1967. Uznał bowiem, że przepis § 89b ust. 2 pkt 2 HGB należy odpowiednio stosować w sytuacji, gdy dający zlecenie wypowiedział umowę o przedstawicielstwo handlowe (umowę agencyjną) z zachowaniem okresu wypowiedzenia, a w trakcie biegu okresu wypowiedzenia zaistniał ważny powód w postaci zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego (agenta), który to powód stał się znany dającemu zlecenie po wygaśnięciu umowy.
Doktryna ma wątpliwości
W ostatnich latach w literaturze niemieckiej coraz częściej podaje się w wątpliwość prawidłowość powyższej wykładni dokonywanej przez orzecznictwo.
Wątpliwości dotyczą zgodności § 89b ust. 2 pkt 2 HGB z postanowieniami dyrektywy Rady 86/653/EWG z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek
Art. 18 lit. a dyrektywy stanowi, że świadczenie wyrównawcze:
nie jest płacone, gdy zleceniodawca rozwiązał umowę agencyjną z powodu uchybienia przypisywanego przedstawicielowi handlowemu, które na podstawie prawa krajowego uzasadnia natychmiastowe rozwiązanie umowy agencyjnej.
W literaturze niemieckiej zwraca się uwagę na to, że zgodnie z dyrektywą roszczenie o świadczenie wyrównawcze nie przysługuje tylko wtedy, gdy wypowiedzenie dokonane przez dającego zlecenie pozostaje w związku przyczynowym z zawinionym zachowaniem przedstawiciela handlowego (agenta). Ma na to wskazywać brzmienie art. 18 lit. a dyrektywy i znajdujący się tam zwrot: „z powodu” (niem. wegen, ang. because of, fr. pour).
Dlatego też formułuje się pogląd, że § 89b ust. 2 pkt 2 HGB należy interpretować w sposób odpowiadający dyrektywie i wymagać istnienia związku przyczynowego między zachowaniem przedstawiciela handlowego (agenta) a wypowiedzeniem dokonanym przez dającego zlecenie. W przypadku braku takiego związku zachowanie przedstawiciela handlowego (agenta) nie stanowi bezwzględnej przyczyny odpadnięcia roszczenia o świadczenie wyrównawcze, lecz może stanowić element uwzględniany przy badaniu przesłanki roszczenia w postaci względów słuszności.
Pytanie prejudycjalne niemieckiego BGH zmierza zatem do wyjaśnienia powyższych wątpliwości.
BGH ma własne stanowisko
Co ciekawe, BGH nie podziela stanowiska niemieckiej doktryny.
Zdaniem BGH przedstawicielowi handlowemu (agentowi) nie powinno przysługiwać roszczenie o świadczenie wyrównawcze także wtedy, gdy dający zlecenie w chwili dokonywania wypowiedzenia nie wiedział o ważnym powodzie w postaci zawinionego zachowania przedstawiciela handlowego (agenta) lub gdy taki ważny powód zaistniał już po złożeniu oświadczenia o wypowiedzeniu.
Bezwzględne wyłączenie roszczenia o świadczenie wyrównawcze nie powinno bowiem zależeć od tego, czy przedstawicielowi handlowemu (agentowi) udało się utrzymać w tajemnicy fakt zawinionego zachowania. BGH dodatkowo rozważa alternatywne rozwiązanie, zgodnie z którym tego rodzaju sytuacje byłyby oceniane w świetle przesłanki słuszności (jest to jedna z przesłanek roszczenia o świadczenie wyrównawcze). Podnosi, że przesłanka ta daje sądowi pewien margines oceny, co oznacza, że może się zdarzyć, że w konkretnej sytuacji sąd zasądzi świadczenie wyrównawcze, mimo że przedstawiciel handlowy dopuścił się zawinionego naruszenia umowy o przedstawicielstwo handlowe (umowy agencyjnej). Rozwiązanie to nie jest – zdaniem BGH – godne aprobaty, gdyż zgodnie z decyzją prawodawcy europejskiego każde zawinione zachowanie przedstawiciela handlowego (agenta) mogące stanowić przyczynę wypowiedzenia nadzwyczajnego winno w sposób bezwzględny wyłączać prawo przedstawiciela handlowego (agenta) do otrzymania świadczenia wyrównawczego.
Co z polską regulacją?
Pozostaje oczekiwać stanowiska ETS w tej kwestii. Będzie ono miało znaczenie także dla wykładni polskich przepisów o świadczeniu wyrównawczym i oceny ich zgodności z dyrektywą. Zgodnie z art. 7644 pkt 1 Kodeksu cywilnego:
świadczenie wyrównawcze nie przysługuje agentowi, jeżeli dający zlecenie wypowiedział umowę na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi agent, usprawiedliwiających wypowiedzenie umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia.
Gdyby Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznał, że dyrektywa nie wymaga istnienia związku przyczynowego między zachowaniem agenta a wypowiedzeniem, to należałoby uznać, że w tym zakresie polska regulacja – wymagająca, aby wypowiedzenie nastąpiło „na skutek” określonych okoliczności – jest niezgodna z dyrektywą.