W orzeczeniu z dnia 2 czerwca 2009 r. (9 ObA 38/08s) austriacki Sąd Najwyższy (Oberster Gerichtshof, OGH) miał okazję ocenić ciekawy przypadek dotyczący problematyki świadczenia wyrównawczego.
W Austrii świadczenie wyrównawcze zostało uregulowane w § 24 ustawy z 1993 r. o stosunkach prawnych samodzielnych przedstawicieli handlowych (Handelsvertretergesetz, HVertrG 1993). Regulacja ta stanowi implementację art. 17-19 dyrektywy Rady 86/653/EWG z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek.
Warto nadmienić, że to właśnie Austria jako pierwsza wprowadziła już w 1921 r. regulacje dające agentom/przedstawicielom handlowym prawo do dochodzenia roszczeń z tytułu stworzenia dającemu zlecenie stałej klienteli.
Czego dotyczyło orzeczenie?
Stan faktyczny sprawy przedstawiał się następująco:
Powód od 1 października 2001 r. działał na rzecz spółki zajmującej się świadczeniem usług ubezpieczeniowych i finansowych. Podstawą działalności była umowa agencyjna (nazwana przez strony Agentenvertrag). Punkt 2.11 umowy zakazywał agentowi podejmowania działalności konkurencyjnej (wykonywanej samodzielnie, a także poprzez udział lub wspieranie konkurencyjnych przedsiębiorców). Z kolei w punkcie 3.2 umowy postanowiono, że naruszenie zakazu konkurencji przez agenta może stanowić ważny powód wypowiedzenia przez dającego zlecenie umowy agencyjnej bez zachowania okresów wypowiedzenia.
W dniu 30 września 2004 r. agent wypowiedział umowę ze skutkiem na 31 grudnia 2004 r. Następnie w dniach 6 i 7 listopada 2004 r. podpisał nowe umowy agencyjne z dwoma nowymi przedsiębiorcami (konkurentami dotychczasowego dającego zlecenie). Nie rozpoczął jednak prowadzenia na ich rzecz działalności.
W dniu 9 listopada 2004 r. dający zlecenie ustalił, że agent na liście prowadzonej przez austriacki Urząd Nadzoru nad Rynkiem Finansowym (Finanzmarktaufsichtsbehörde, FMA) jest ujawniony jako reprezentant także tych dwóch nowych przedsiębiorców. Tego samego dnia dający zlecenie wypowiedział umowę agencyjną ze skutkiem natychmiastowym. Jako ważny powód wskazał „udowodnioną działalność konkurencyjną” agenta.
Agent pozwał dającego zlecenie o zapłatę świadczenia wyrównawczego.
Zarówno sąd pierwszej jak i drugiej instancji zasądziły świadczenie. Pozwany zatem wystąpił z rewizją do Sądu Najwyższego (OGH).
Skuteczność wypowiedzenia
Zanim przejdę do wskazania wniosków płynących z uzasadnienia omawianego orzeczenia należy zwrócić uwagę na jedną rzecz. W prawie austriackim wypowiedzenie umowy o przedstawicielstwo handlowe (umowy agencyjnej) ze skutkiem natychmiastowym mimo braku ważnego powodu jest zasadniczo skuteczne (=ważny powód nie stanowi przesłanki skuteczności wypowiedzenia). Adresat ma jednak prawo ubezskutecznienia wypowiedzenia poprzez zażądanie od wypowiadającego dalszego wykonywania umowy.
Innymi słowy, adresatowi wypowiedzenia przysługuje prawo wyboru: może żądać albo dalszego wykonywania umowy (wtedy wypowiedzenie jest traktowane jako nieskuteczne) albo odszkodowania (wypowiedzenie jest traktowane jako skuteczne).
W omawianej sprawie nie było wątpliwości co do tego, że wypowiedzenie natychmiastowe dokonane przez dającego zlecenie było skuteczne – agent nie zażądał bowiem dalszego wykonywania umowy o przedstawicielstwo handlowe (umowy agencyjnej).
Brak rozpoczęcia wykonywania działalności konkurencyjnej
Sąd Najwyższy w pierwszej kolejności musiał zatem ustalić, czy wypowiedzenie dokonane przez dającego zlecenie było uzasadnione ważnym powodem zawinionym przez agenta. W takim bowiem przypadku świadczenie wyrównawcze nie przysługuje, o czym wyraźnie stanowi § 24 ust. 3 pkt 2 HVertrG 1993.
Zgodnie z § 22 ust. 2 pkt 3 HVertrG 1993 ważnym powodem uprawniającym dającego zlecenie do przedwczesnego rozwiązania umowy może być m.in. naruszenie przez przedstawiciela handlowego (agenta) istotnych postanowień umowy. W literaturze austriackiej uznaje się, że naruszenie przez przedstawiciela handlowego (agenta) zakazu konkurencji może stanowić ważny powód wypowiedzenia.
Sąd Najwyższy podzielił pogląd sądów niższych instancji, że samo zawarcie – w okresie wypowiedzenia – nowych umów agencyjnych z konkurentami dającego zlecenie oraz ujawnienie tej okoliczności w rejestrze prowadzonym przez FMA nie może być zakwalifikowane jako działalność konkurencyjna, skoro agent nie rozpoczął jeszcze wykonywania pośrednictwa na rzecz nowych usługobiorców. W szczególności Sąd uznał, że stosowny wpis w rejestrze nie może być uznany za oferowanie przez agenta usług nowych zleceniodawców.
W sumie zatem Sąd Najwyższy ustalił, że wypowiedzenie umowy przez dającego zlecenie, z uwagi na brak ważnego powodu, nie mogło pozbawić agenta prawa do świadczenia wyrównawczego.
Ale przecież agent sam wypowiedział umowę
W dalszej kolejności Sąd Najwyższy musiał odpowiedzieć na pytanie: jaki wpływ na prawo do świadczenia wyrównawczego miało wcześniejsze oświadczenie o wypowiedzeniu złożone przez agenta?
Zgodnie bowiem z § 24 ust. 3 pkt 3 HVertrG 1993 roszczenie o świadczenie wyrównawcze nie przysługuje, jeżeli przedstawiciel handlowy (agent) wypowiedział umowę, chyba że okoliczności przypisywalne dającemu zlecenie dały uzasadniony powód do wypowiedzenia lub z powodu wieku, choroby czy ułomności nie można wymagać od przedstawiciela handlowego (agenta) kontynuowania działalności (żadne z tych okoliczności usprawiedliwiających wypowiedzenie w omawianej sprawie nie miały miejsca).
Możliwe były tu dwa rozwiązania.
Zgodnie z pierwszym złożenie przez agenta oświadczenia o wypowiedzeniu z zachowaniem terminu (przy założeniu braku okoliczności usprawiedliwiających wypowiedzenie) definitywnie pozbawia przedstawiciela handlowego (agenta) prawa do świadczenia wyrównawczego, niezależnie od tego, co ostatecznie stanowiło bezpośrednią przyczynę rozwiązania umowy.
Zgodnie zaś z drugim rozwiązaniem przy badaniu okoliczności wyłączających prawo do świadczenia wyrównawczego istotne znaczenie ma rzeczywista przyczyna rozwiązania umowy. Jeżeli zatem przedstawiciel handlowy (agent) wypowiedział umowę z zachowaniem okresu wypowiedzenia, a w okresie wypowiedzenia dający zlecenie rozwiązał umowę mimo braku ważnego powodu zawinionego przez przedstawiciela handlowego (agenta), to prawo do świadczenia wyrównawczego przedstawicielowi handlowemu (agentowi) przysługuje. Umowa została bowiem rozwiązana przez dającego zlecenie, a nie przedstawiciela handlowego (agenta).
Austriacki Sąd Najwyższy opowiedział się za drugim rozwiązaniem. Odwołał się w tym zakresie do dominującego stanowiska doktryny austriackiej (w szczególności poglądów M. Nockera), a także do analogicznych rozwiązań przyjmowanych na tle pracowniczego prawa do odprawy.